Νερόμυλοι και μυλωνάδες. Οι νερόμυλοι της Ηπείρου

Νερόμυλοι και μυλωνάδες. Οι νερόμυλοι της Ηπείρου

Από τους μαθητές της Α’ Γυμνασίου Κατερίνα Καρόππι, Δημήτρη Κοντοδήμο, Ευδοκία Μαρκούλα, στα πλαίσια της έρευνας της  Π.Ο. για το θέμα: «Οι υδροφόροι ορίζοντες της Ηπείρου και η επίδρασή τους στον πολιτισμό του τόπου μου».

        Η ανάπτυξη της γεωργίας αποτελεί σημαντικό ορόσημο στην ιστορία της ανθρωπότητας.  Στην αρχή, ο άνθρωπος έτρωγε τους σπόρους ωμούς ή ελαφρά ψημένους, ενώ αργότερα σκέφθηκε να τους κομματιάσει, για να παρασκευάσει χυλό, χρησιμοποιώντας τους τριπτήρες, 

κυλινδρικές πέτρες που τις κινούσε πάνω σε πλάκες ή μέσα σε γούρνες. Αυτό ήταν το πρώτο βήμα στην ιστορία του αλέσματος.  Το δεύτερο βήμα είναι το ιγδίο, δηλαδή το γουδί, που είναι και η μοναδική επινόηση του προϊστορικού ανθρώπου που παραμένει ως σήμερα απαράλλαχτη.  Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς φθάσαμε στο τρίτο στάδιο της εξέλιξης, δηλαδή στους περιστρεφόμενους μύλους, χειρόμυλους αρχικά και ανθρωπόμυλους στη συνέχεια, που τους γύριζαν δούλοι και οι οποίοι αλευροποιούσαν ομοιόμορφα τους σπόρους.  Οι ζωόμυλοι που ακολούθησαν ήταν παρόμοιοι, πιο μεγάλοι, όμως, και με πολλαπλάσια παραγωγική ικανότητα, αφού τους κινούσαν ζώα με μεγαλύτερη μυϊκή δύναμη από τον άνθρωπο.

                             

        Η εκμετάλλευση της υδραυλικής ενέργειας, αυτής που προσφέρει το νερό, αναμφίβολα ήταν το πιο σημαντικό βήμα στην εξέλιξη του αλέσματος.  Με την εφεύρεση του νερόμυλου, ο άνθρωπος αξιοποίησε μια φυσική δύναμη για κίνηση μηχανισμού, αυξάνοντας σημαντικά την παραγωγή (έχει υπολογιστεί ότι η παραγωγή ενός αλεστικού νερόμυλου, ισοδυναμούσε με την αντίστοιχη 15 περίπου δούλων). Επίσης, με τη δύναμη που δημιουργεί η πτώση του νερού από ψηλά ή η ροή του και με τη βοήθεια του τροχού, κινήθηκαν απλές και στη συνέχεια πολύπλοκες μηχανές, που κάλυψαν τις περισσότερες ανάγκες των προβιομηχανικών κοινωνιών.

         Για το πότε και για το πού έγινε αυτό, έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις από ιστορικούς της τεχνολογίας.  Την παλιότερη πάντως γραπτή μαρτυρία μάς τη δίνει ο Στράβων, περιγράφοντας τα ανάκτορα του βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη ΣΤ΄ του Ευπάτορα στα Κάβειρα, όπου αναφέρει την ύπαρξη «υδραλέτη», τον οποίο βρήκαν το 64 π.Χ. οι Ρωμαίοι κατακτητές.  Στη συνέχεια, ο Βιτρούβιος στο έργο του «De architectura» δίνει την πρώτη περιγραφή του, το 25 μ.Χ.

   Ιστορία-κατασκευή-λειτουργία   

        Η λέξη «μύλος» είναι ελληνική και προέρχεται από τον Μύλη, γιο του πρώτου βασιλιά της Λακωνίας Λέλεγα, στον οποίο η ελληνική μυθολογία απέδιδε την επινόησή του. Προστάτης των χειρόμυλων, ήταν  ο Δίας, που  λεγόταν και «Μυλεύς». 

       Τα παλαιότερα χρόνια, σε κάθε ποτάμι, σε κάθε χωριό της Ελληνικής υπαίθρου υπήρχε κι ένας νερόμυλος. Μετά την ίδρυση του νέου Ελληνικού κράτους καταγράφηκαν 6.000 περίπου νερόμυλοι, από τους οποίους οι 5.500 περίπου ήταν Τουρκικοί. Αυτοί περιήλθαν στο Ελληνικό δημόσιο που τους νοίκιαζε ή τους πλειοδοτούσε σε ιδιώτες. Οι περισσότεροι νερόμυλοι εγκαταλείφθηκαν από τη δεκαετία του 1950, όταν άρχισε να διαλύεται ο κοινωνικός και οικονομικός ιστός της ελληνικής περιφέρειας. Ο αμαξιτός δρόμος, ο εξηλεκτρισμός και κυρίως η εγκατάλειψη της υπαίθρου είχαν ως συνέπεια τη μείωση, μέχρι την οριστική εξαφάνιση  των παραδοσιακών καλλιεργειών στα ημιορεινά εδάφη της χώρας και τη μείωση της κτηνοτροφίας, καθώς και την εξαφάνιση των κλασικών υποζυγίων από την ύπαιθρο.

      Λόγω της μακρόχρονης χρήσης του νερόμυλου μέσα στους αιώνες, είναι φυσικό να έχουν πλαστεί πολλές φανταστικές ιστορίες και θρύλοι για αυτόν. Ο λαός πίστευε ότι στον μύλο κατοικούσαν διάβολοι, ξωτικά, καλικάντζαροι και κάθε λογής δαιμονικά.

      Η κατασκευή των νερόμυλων ποικίλει ανάλογα με την τοπική αρχιτεκτονική. Οι περισσότεροι ήταν λιθόκτιστοι με ορθογώνιο σχήμα και σκεπή καλυμμένη από κεραμίδια ή σχιστόλιθους. Υπήρχε τουλάχιστον ένα παράθυρο, συνήθως απέναντι από τις μυλόπετρες, για να βλέπει ο μυλωνάς, καθώς τότε δεν υπήρχαν ηλεκτρικές λυχνίες. Χτιζόταν πάντα στις άκρες των ποταμών και σε σημείο που να προστατεύεται από τις πλημμύρες.

     Η λειτουργία ενός νερόμυλου είναι σχετικά απλή και βασίζεται σε μια σειρά μεταδιδόμενων κινήσεων. Το νερό διοχετεύεται στο νερόμυλο από το βαράρι με ορμή και δίνει ώθηση στη φτερωτή. Αυτή καθώς γυρίζει δίνει κίνηση σε έναν άξονα, ο οποίος με την σειρά του γυρνά την μυλόπετρα. Ο εξοπλισμός του νερόμυλου βασίζεται σε τρία μέρη, το πρώτο αφορά την διοχέτευση του νερού στο μύλο και αποτελείται από το μυλαύλακο, το βαράρι και το σιφούνι, το δεύτερο είναι το κινητικό μέρος του μύλου που αποτελείται από τη φτερωτή, τον άξονα και τα εξαρτήματά τους και τέλος το αλεστικό μέρος που περιλαμβάνει τις μυλόπετρες, τη σκαφίδα, την αλευροθήκη και άλλα βοηθητικά εξαρτήματα. Τέλος, υπάρχουν κάποια συστήματα στήριξης, λοιπά εργαλεία και εξαρτήματα των οποίων οι ονομασίες ποικίλουν ανά περιοχή. Ο μυλωνάς έπρεπε να ξέρει να επισκευάζει ή να αντικαθιστά συνεχώς τα ξύλινα εξαρτήματα και τα εργαλεία. Εκτός από τη μηχανή, φροντίδα ήθελε και το κτίριο το οποίο διαρκώς υπέφερε από την υγρασία και τις ρίζες των πλατάνων.

Σχηματικές αναπαραστάσεις νερόμυλων που δείχνουν τα βασικά λειτουργικά τους μέρη:

Η ζωή του μυλωνά και η σχέση του με την κοινωνία

        Το επάγγελμα του μυλωνά ήταν ένα από τα πιο πρόσφορα εκείνης της εποχής. Οι συναλλαγές μαζί του δεν γινόταν πάντα με χρήματα, αλλά και με ανταλλαγή προϊόντων, συνηθέστερη, όμως, ήταν η ποσοστιαία συναλλαγή. Δηλαδή, η αμοιβή του μυλωνά καθοριζόταν με ένα ποσοστό επί της ποσότητας του αλεύρου που θα παρήγαγε. Το ποσοστό αυτό άρχιζε από 3% έως 5%, όταν υπήρχε μεγάλη παραγωγή και έφτανε στο 10% έως 12%, όταν οι μύλοι δούλευαν λίγο. Αυτό λεγόταν «ξαγάρι» ή «(α)ξάι». Από αυτό το  αλεύρι οι μυλωνάδες κάλυπταν τις οικογενειακές ανάγκες τους και το υπόλοιπο το πουλούσαν σε ακτήμονες χωρικούς. Η πελατειακή κίνηση ήταν ιδιαίτερα αυξημένη κατά τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο, μετά το τέλος του θερισμού. Οι μυλωνάδες τότε έφταναν σε σημείο να εργάζονται νυχθημερόν.

      Ο νερόμυλος είχε συνδεθεί άμεσα με την κοινωνική ζωή κάθε περιοχής, αφού ήταν ο τόπος όπου συγκεντρωνόταν μεγάλος αριθμός ανθρώπων. Γι’ αυτό και πολλές παροιμίες, ήθη και έθιμα και διάφορες ιστορίες έχουν γραφτεί γύρω από τους μύλους και τους μυλωνάδες. Συνήθως, οι μυλωνάδες ζούσαν μέσα στους μύλους που τους ανήκαν και επικοινωνούσαν όχι μόνο με τους συγχωριανούς τους, αλλά και με κατοίκους κοντινών χωριών. Έτσι, η κάθε μέρα από τη ζωή τους, περνούσε μέσα στη φασαρία από τους ανθρώπους, τα ζώα και τον μύλο. Στον νερόμυλο μαθαίνονταν όλα τα νέα της γύρω περιοχής, γι’ αυτό και ο μύλος έμοιαζε με παζάρι και λαϊκό πανηγύρι. Η επιβεβαίωση για κάθε είδηση γινόταν από τον μυλωνά ή την οικογένειά του και από τις φράσεις «το είπε ο τάδε στον μύλο», ή «το άκουσα στον μύλο». Από τότε έμεινε και η έκφραση «στο μύλο και στο παζάρι». Επίκεντρο των συζητήσεων ήταν θέματα οικονομικά, κοινωνικά, θέματα που αφορούσαν τις ασχολίες της τότε εποχής, αλλά και διάφορα κουτσομπολιά. Γι’ αυτό πολλές φορές στον μύλο κλείνονταν συμφωνίες για αγοραπωλησίες και πολλές φορές ακόμη και συνοικέσια.      Οι μυλωνάδες, αν και φτωχοί, τις περισσότερες φορές έκαναν τραπέζι σε περαστικούς και πελάτες. Το χειμώνα, κυρίως, ο κρυωμένος κυνηγός και ο διαβάτης θα έβρισκαν φωτιά, ψωμί, ξεκούραση και λίγη κουβέντα. Και ο μυλωνάς άλλο που δεν ήθελε. Όλα όσα άκουγαν οι μυλωνάδες τα διηγούνταν τις κρύες νύχτες του χειμώνα σε συγχωριανούς τους. Διηγούνταν διάφορα παραμύθια και ιστορίες για ήρωες του ’21. Οι ίδιοι οι μύλοι άλλωστε έγιναν σε ορισμένες περιπτώσεις το επίκεντρο γεγονότων της ιστορίας της Νεότερης Ελλάδας.

         Οι πελάτες των νερόμυλων πίστευαν πως οι μυλωνάδες ήταν κλέφτες και υποπτεύονταν πως κρατούσαν περισσότερο αλεστικό δικαίωμα από το κανονικό. Από κει βγήκε και η λαϊκή παροιμία «θεωρία επισκόπου και καρδιά μυλωνά». Το ότι στην απληστία τους δεν υπήρχαν όρια φαίνεται και από την εξής παράδοση. Λέγεται πως οι μυλωνάδες φορούσαν πουκάμισα με μακριά και φαρδιά μανίκια. Και όταν έβαζαν στο σακί το κουβέλι για να πάρουν το δικαίωμά τους (ξάι) το έχωναν τόσο βαθιά, ώστε με κατάλληλο τρόπο να μπει αλεύρι και στο φαρδομάνικο, για να ωφεληθούν περισσότερο.

Οι νερόμυλοι της Ηπείρου

       Τα μνημεία της προβιομηχανικής Ηπείρου αποτελούν μία σημαντική μαρτυρία της ντόπιας κοινωνικής, οικονομικής ζωής, αλλά και της λαϊκής αρχιτεκτονικής, που αναπτύχθηκε γύρω από το νερό. Πρόκειται για μνημεία πολιτισμού και τεχνολογίας. Οι  ποταμοί της Ηπείρου με τα άφθονα νερά τους και οι παραπόταμοι αυτών ευνόησαν τη δημιουργία νερόμυλων, οι οποίοι συνδέονται με την ιστορία, την κοινωνία και την οικονομική δραστηριότητα των κατοίκων. Μάλιστα, οι μυλωνάδες, την εποχή που το οδικό δίκτυο ήταν υποτυπώδες, έδιναν χρήματα για τη συντήρηση των πέτρινων γεφυριών, που παρείχαν πρόσβαση στους μύλους τους. Στο Κεντρικό Ζαγόρι, το γεφύρι του Κόκκορη, πήρε το όνομα του μυλωνά, που το συντηρούσε. Στους Κήπους υπάρχει το γεφύρι του Μύλου, γιατί δίπλα υπήρχαν νερόμυλοι, ενώ το τρίτοξο γεφύρι της περιοχής, γνωστό ως Καλογερικό, αρχικά ήταν ξύλινο και είχε κατασκευαστεί από μυλωνάδες, για να υπάρχει πρόσβαση των κατοίκων στις μυλόπετρες.

Παραθέτουμε έναν κατάλογο από νερόμυλους της Ηπείρου, όσους τουλάχιστον καταφέραμε να εντοπίσουμε εμείς:

-Ο νερόμυλος  του Μπουραζανίου ανήκει στο Δημοτικό Διαμέρισμα Αηδονοχωρίου του Δήμου

Κόνιτσας, στο νομό Ιωαννίνων κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Μέσα σ ένα εξαιρετικό φυσικό τοπίο με πλούσια βλάστηση και πολλές πηγές που καταλήγουν στον ποταμό Αώο, ο νερόμυλος έχει συνδέσει την ιστορία του με τις κοινωνικοοικονομικές εκφάνσεις της ζωής των κατοίκων του Αηδονοχωρίου και της γύρω περιοχής.           

-Νερόμυλος Καπέτη: Είναι βυζαντινού ή ανατολικού τύπου, στην περιοχή Παλαιοσέλλι.

Κτίστηκε το 1846. Είναι χτισμένος σε πλαγιά, ώστε να εκμεταλλεύεται τη δύναμη του νερού κατά την πτώση του. Λειτουργούσε μέχρι τα τέλη του ‘70. Σήμερα, επισκευασμένος πια, προσφέρει και πάλι τις υπηρεσίες του.

- Στην Καμπή Άρτας  υπάρχει νερόμυλος που χτίστηκε περίπου το 1680 από Τούρκους κατασκευαστές, παράλληλα με δυο ακόμη μύλους στο Ελευθεροχώρι, έναν στην Χαμιδιέ (παλαιά Φιλιππιάδα) και έναν στην Παντάνασσα.

Ήταν χτισμένοι όλοι τους κατά μήκος του δρόμου προς τα Ιωάννινα, από όπου μεταφέρονταν τα προϊόντα τόσο από το λιμάνι της Σαλαώρας, όσο και από το κάμπο της περιοχής που ήταν και τόπος παραγωγής, ώστε τα προϊόντα να πηγαίνουν αλεσμένα στα Γιάννενα, στον Πασά. Σήμερα ο μύλος διατηρεί ακόμη την αρχική του μορφή μετά την ανακαίνιση που έγινε το 1999 από την 6η Εφορία Ιωαννίνων ως διατηρητέο μνημείο. Είναι πέτρινος με δύο κρησάρες (μυλόπετρες) και τρεις νεροτριβές.

- Στα χωριά του Πωγωνίου, στον Παλαιόπυργο, στο Ωραιόκαστρο, στα Δολιανά και στο  Καλπάκι, υπάρχουν παραδοσιακοί νερόμυλοι και νεροτριβές που έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα μνημεία. Έχουν αποκατασταθεί και είναι επισκέψιμα, ώστε ο επισκέπτης να μπορεί να δει ένα ζωντανό κομμάτι από την καθημερινότητα των Πωγωνισίων.

- Νερόμυλος Δεσποτικού: Μέσα σε ένα καταπράσινο τοπίο, με νερά να αναβλύζουν από πολλές γωνιές, υπάρχει ο νερόμυλος- νεροτριβή της Γερομήτσιανης. Χτίστηκε στα τέλη του 18ου αιώνα, για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των χωριανών, αλλά και των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής.

Κατά τη διάρκεια του Β΄ παγκόσμιου πολέμου και μέχρι την δεκαετία του ’50 και ΄60, σε εποχές δύσκολες, ολόκληρος ο κάμπος του Δεσποτικού καλλιεργούνταν με καλαμπόκι, σιτάρι, βρόμη, ρύζι κλπ. Μετά το μάζεμα της σοδειάς και το αλώνισμα, ακολουθούσε το άλεσμα των σιτηρών στον νερόμυλο. Παλιότερα, μέχρι το 1965, σε απόσταση 200 μέτρων από τον τωρινό, υπήρχε και δεύτερος νερόμυλος και νεροτριβή με μαντάνια, ο οποίος σήμερα δε λειτουργεί. Σήμερα στον μύλο έρχονται από τα γύρω χωριά να αλέσουν σιτηρά και περισσότερο να πλύνουν τα στρωσίδια τους στη νεροτριβή, συνδυάζοντάς το με ψήσιμο πέστροφας (δίπλα υπάρχει ιχθυοτροφείο) ή ό,τι άλλο θελήσει κανείς κάτω από το βαθύ ίσκιο που προσφέρουν τα πλατάνια. Ο νερόμυλος είναι διατηρητέο μνημείο από το 1985.

- Ο νερόμυλος του Γκίνα στο Μέτσοβο: Βρίσκεται στις όχθες του Άραχθου, ανακαινίστηκε το 1997 κι έχει χαρακτηριστεί ως διατηρητέο μνημείο.

- Κοντά στο Μέτσοβο, στο χωριό Ανθοχώρι, βρίσκεται υπαίθριο μουσείο υδροκίνησης. Περιλαμβάνει παλιούς ανακατασκευασμένους νερόμυλους, νεροτριβές, μαντάνια, μικρές γέφυρες και όμορφα καλντερίμια.

- Στο Ζαγόρι: Ο νερόμυλος Βαλέκα στους Φραγγάδες, ο μύλος Κοντοδήμου-Λαζαρίδη στους Κήπους, ο νερόμυλος στο Τρίστενο και στο Γεφύρι του Γυφτοφύλακα στο Καβαλλάρι.

Νερόμυλος Κήπων

Νερόμυλος στο Τρίστενο

Νερόμυλος στο Τρίστενο

- Διάσπαρτους νερόμυλους συναντάμε και στην περιοχή του Σουλίου. 

- Ο μύλος Κοπάνης: Βρίσκεται στην κοιλάδα του Λούρου, όπου παλιότερα τα λεγόμενα «Ξαμύλια». Τον μύλο έφτιαξε ο Ιωάν. Χ. Τζιαφέρης το 1832 και τον αφιέρωσε στην εκκλησία, η οποία εισέπραττε 30 λίρες το χρόνο.

- Νερόμυλος Αγίου Γεωργίου στο Λούρο. Βρίσκεται  δίπλα από τις πηγές του Λούρου και πολύ κοντά σε ένα ξεχωριστό μνημείο, το ρωμαϊκό υδραγωγείο της αρχαίας Νικόπολης. Ο νερόμυλος χτίστηκε το 1832 και ανήκει, μαζί με τις νεροτριβές, στον Ιερό Ναό του Αγ. Γεωργίου, που τον μισθώνει σε ιδιώτες.

- Νερόμυλος και νεροτριβή υπάρχουν και στην περιοχή της Βουλιάστας, διπλά από τις πηγές του Λούρου, κοντά στο Τέροβο.

- Νερόμυλος Ριζού - Φιλιάτες Θεσπρωτίας: Αποτελεί έναν από τους λίγους εν ενεργεία νερόμυλους της Θεσπρωτίας.

- Γαρδίκι Θεσπρωτίας Είναι παραδοσιακός υδρόμυλος των αρχών του 20ου αιώνα, που λειτουργούσε μέχρι την δεκαετία του ΄80, ίσως ένας από τους λίγους που λειτουργούσαν τότε σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο.

- Νερόμυλος του Αχιλλέα στο Θεογέφυρο Θεσπρωτίας. Πριν από χρόνια υπήρχε εδώ ένας μικρός μύλος, το κτίριο του οποίου δεν είχε καμία αρχαιολογική αξία και για τον λόγο αυτό ήταν από τους λίγους νερόμυλους στον νομό που δεν χαρακτηρίστηκε παραδοσιακός, και ως τέτοιος, διατηρητέος. Τον Φεβρουάριο του 2001 κατεδαφίστηκε το τσιμεντένιο κτίσμα και στη θέση του αναγέρθηκε νέος νερόμυλος.

- Υπολείμματα παλιών νερόμυλων συναντάμε, επίσης,  ανατολικά της Σαγιάδας.

- Νερόμυλος (Κωσταβασίλη) στη θέση Ραχιωτέικα στο Κάτω Αθαμάνιο.

- Νερόμυλος (Καφκιά) στο Παλαιοκάτουνο.

- Νερόμυλος (Τζώνη) στη θέση Σαρρή στο Παλαιοκάτουνο.

- 1ος Νερόμυλος - Νεροτριβή (Μήτσος Δήμος) στη θέση Αραβίτσα στο Παλαιοκάτουνο.

- 2ος Νερόμυλος - Μαντάνι (Δημ. Κολοκύθας) στην θέση Αραβίτσα στο Παλαιοκάτουνο.

- Νερόμυλος - Νεροτριβή (Τζαδήμα) στον Αγ. Παντελεήμονα Κυψέλης.

- Νερόμυλος (ιδιοκτησία Εκκλησίας) στη θέση Καλλονή στην Κυψέλη. Κηρυγμένο μνημείο.

- 1ος  Νερόμυλος - Νεροτριβή (Ιδιοκτησία Εκκλησίας) στη θέση Γκούρα, στην Κυψέλη. Κηρυγμένο μνημείο.

- 2ος Νερόμυλος - Νεροτριβή (Ιδιοκτησία Εκκλησίας) στη θέση Γκούρα, στην Κυψέλη. Κηρυγμένο μνημείο.

- Νερόμυλος - Νεροτριβή (Ιδιοκτησία Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου) στο κάτω άκρο του Καταρράκτη. Κηρυγμένο μνημείο.

- Νερόμυλος - Νεροτριβή (Ιδιοκτησία Ι.Μ. Αγ. Αικατερίνης) στον Καταρράκτη. Κηρυγμένο μνημείο.

- Νερόμυλος (Χρ. Γραβιά) στην Σγάρα Περιοχής Καταρράκτη. Κηρυγμένο μνημείο.

- Νερόμυλος (Ιδιοκτησία Εκκλησίας) στην Άγναντα. Κηρυγμένο μνημείο.

- Νερόμυλος - Νεροτριβή - Μαντάνια (Ιδιοκτησία Εκκλησίας) στην Άγναντα (Ο.Τ.Ε). κηρυγμένο μνημείο.

(Φωτογραφίες από νερόμυλους στην περιοχή των Τζουμέρκων)

Νερόμυλος στην Άγναντα

Νερόμυλος στο Συρράκο

Ο νερόμυλος του Βαπτιστή

Στο Συρράκο

Νερόμυλος Ματσούκι

.

http://ecododonea.blogspot.com/