Κείμενo: Κων. Χρ. Κωστούλα
Ο Γεώργιος Πανταζίδης του Πανταζή γεννήθηκε στη Βήσσανη Πωγωνίου Το έτος 1863, όπως προκύπτει από έρευνα που κάναμε στα αρχεία της Κοινότητας Βήσσανης. Συγκεκριμένα εντοπίσαμε το ονοματεπώνυμο Γεώργιος Πανταζής με το οποίο φέρεται εγγεγραμμένος στα μητρώα αρρένων της Κοινότητας. Ασφαλώς πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο με αρχικό δηλαδή όνομα Πανταζής, το οποίο έγινε αργότερα Πανταζίδης. Ίσως γιαυτό ο γιός του Απόστολος διατήρησε ή ξαναπήρε το όνομα Πανταζής. Κατά πληροφορίες Βησσανιωτών, ο Πανταζής άλλαξε το όνομα σε Πανταζίδης όταν πήγε στην Κωνσταντινούπολη, κατά τη συνήθεια της εποχής. Ο Γεώργιος Πανταζίδης μικρός μετανάστευσε με την οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη, όπου από ετών ήταν εγκατεστημένος ο πατέρας του ο οποίος είχε αποκτήσει αξιόλογη περιουσία στη Χαλκιδική. Μετά τις γυμνασιακές του σπουδές πήγε στη Κωνσταντινούπολη, όπου γνωρίστηκε με τον σπουδαίο φωτογράφο της εποχής Ανδρειωμένο, από τον οποίο πήρε τα πρώτα μαθήματα, της καινούργιας τότε φωτογραφικής τέχνης. Γύρισε στη Θεσσαλονίκη και εκεί μυήθηκε λεπτομερειακά στα μυστικά της φωτογραφίας από τον σπουδάσαντα την τέχνη στη Βιέννη, φίλο του και διάσημο φωτογράφο Μιχαήλ
Λιούτα.
Στην πρακτική εφαρμογή των γνώσεών του, ταξίδεψε σε διάφορα μέρη της Μακεδονίας και του Αγίου Όρους, φωτογράφησε μοναστήρια, μοναχούς, βυζαντινά κειμήλια κ.ά. Στη Φωτοθήκη του Αγίου Όρους δε βρέθηκε κανένα δείγμα αυτής της φωτογράφησης, όπως μας πληροφόρησε ο υπεύθυνος με Τον οποίο επικοινωνήσαμε Το 1895, ώριμος και ονομαστός ήδη φωτογράφος, φιλοδοξώντας να προσφέρει τις γνώσεις του και τα επιτεύγματα της φωτογραφίας στην πατρίδα του, γύρισε στην Ήπειρο, εγκαταστάθηκε στην ιδιαίτερη πατρίδα του τη Βήσσανη, και άρχισε την επαγγελματική του πλέον δραστηριότητα αυτή του φωτογράφου. Με ορμητήριο τη Βήσσανη περιόδευε και φωτογραφούσε στα χωριά του Πωγωνίου και πέραν των ορίων αυτού. Από σωζόμενες φωτογραφίες της εποχής αυτής, φαίνεται πως ο Πανταζίδης έφθασε μέχρι τα χωριά της Λιουτζερίας και του Αργυροκάστρου, και νοτιότερα ως τη Ζίτσα και το Ζαγόρι. Με όλα τα σύνεργα του, την πελώρια φωτογραφική μηχανή του εκείνης της εποχής, που χρησιμοποιούσε αρνητικά σε γυαλί διαστάσεων μέχρι και 21Χ28 εκ, οι μετακινήσεις του σε δύσβατα μονοπάτια, ασφαλώς ήταν μία δύσκολη δουλειά και πραγματική δοκιμασία. Η φλόγα του νεοφώτιστου και η γοητεία του πρωτοπόρου, Τον όπλισε με σθένος και αποφασιστικότητα να επιχειρεί αυτές τις επίπονες περιοδείες του. Άλλωστε, η σχεδόν άγνωστη αυτή τέχνη στην περιοχή και η περιέργεια όλων να δουν τον εαυτό τους στο χαρτί, είχε οπωσδήποτε και οικονομικό κίνητρο.
Σήμερα, με την απλοποίηση της φωτογραφίας και τα μέσα που υπάρχουν, οποιοσδήποτε ασχολείται με τη φωτογραφία, δεν μπορεί παρά να θαυμάζει τη δουλειά των πρωτοπόρων, όπως του Πανταζίδη. Μετακινήσεις, λήψεις φωτογραφιών, υλικά, εργασία, εκτύπωση, και όλη η επεξεργασία των αρνητικών και αντιτύπων, οι αυτοσχέδιοι σκοτεινοί θάλαμοι, η χρήση του ηλιακού φωτός, η δεξιοτεχνία στην έκθεση λήψης και εμφάνισης, τα χημικά που συνέθετε με τις τυποποιημένες από τον ίδιο αναλογίες, οι θερμοκρασίες στα διάφορα στάδια επεξεργασίας των φωτογραφιών, όλα αυτά αποτελούσαν μία «ταυτότητα» κάθε φωτογράφου και ασφαλώς θεωρούνταν και τα μυστικά της τέχνης. Την εργασία αυτή έκανε με ιδιαίτερη επιμέλεια και φροντίδα και εφάρμοζε σχολαστικά τους κανόνες και τις οδηγίες της τέχνης. Αν μάλιστα σημειώσουμε, ότι οι φωτογραφίες που άφησε ο Πανταζίδης από την εποχή εκείνη, διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση, μετά από 100 και πλέον χρόνια, εκτιμάται τόσο η ποιότητα της εργασίας του όσο και η επαγγελματική του ευσυνειδησία. Από τα στοιχεία που βρέθηκαν, όλα τα υλικά της τότε φωτογραφικής τέχνης ήταν εισαγόμενα από τη Γαλλία. Και μπορούμε να φανταστούμε την εντύπωση που προκαλούσε στο κόσμο, το νέο αυτό είδος του Πολιτισμού, το οποίο έμπαινε στη ζωή των ανθρώπων, κρεμασμένο στα σπίτια και στολίδι των οντάδων, ή αποστελλόμενη στους ταξιδεμένους, μία εικόνα από τα πρόσωπα που τους σκέπτονταν και τους περίμεναν. Με Το αισθητήριο του νέου φωτογράφου, αλλά και με τη διαίσθηση ότι, πάνω στο χαρτί «σταματάει ο χρόνος», ο Πανταζίδης φωτογραφίζει πρόσωπα, πανηγύρια, εκδηλώσεις ζωής, Τοπία, στολές, Χωριά, μνημεία, γεγονότα, και αφήνει ανεπανάληπτα πειστήρια Ιστορίας, Λαογραφίας, Τοπιογραφίας, Κοινωνικής ζωής και κάθε άλλης έρευνας και μελέτης, μεγάλης αξίας. Ακόμη δεν έχει μελετηθεί το έργο που άφησε ο Πανταζίδης, διάσπαρτο, κυρίως στο Πωγώνι, αλλά και πέραν αυτού. Αναφέρεται συχνά το όνομα των πρωτοπόρων φωτογράφων Αδελφών Μανάκια (Γιάννη και Μίλτου) που ήρθαν στα Γιάννενα Το 1897 μέχρι το 1904, οπότε έφυγαν και εγκαταστάθηκαν στο Μοναστήρι. Ο Πανταζίδης ήρθε στη Βήσσανη Το 1895, πριν από τους Μανάκια, φτασμένος φωτογράφος, σπουδαγμένος δίπλα στους αναγνωρισμένους του επαγγέλματος, και μπορεί ασφαλώς να θεωρηθεί ως ένας από τους πρωTOπόρους, αν όχι ο πρωτοπόρος στην Ήπειρο. Ο Λεωνίδας Βασιλειάδης, λόγιος από τη Βοστίνα, σήμερα Πωγωνιανή, στο Ημερολόγιο “ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ” του 1904, αναφέρει σε σημείωση: «ΣΗΜ. Αι εικόνες του Ημερολογίου εισίν έργα των φωτογράφων Ι. Δ. Μανάκι εν Ιωαννίνοις, Γ. Πανταζίδου εκ Βησσάνης, Γ. Δημητριάδου εκ Μπάγιας του Ζαγορίου και των ερασιτεχνών κυρίων Δ. Α. Παναγιωτίδου δημαρχιακού ιατρού εν Μαργαριτίω και Θ. Φραγγούλη ελληνοδιδασκάλου εν Σκαμνελίω» Με αυτή τη σημείωση δίνεται σημαντική πληροφορία για τους πρωτοπόρους φωτογράφους της περιοχής των Ιωαννίνων στις αρχές του 20ου αιώνα. Ο Γ. Πανταζίδης είναι ανάμεσά τους με έδρα τη Βήσσανη, αναγνωρισμένος πλέον και καταξιωμένος σαν επαγγελματίας. Ο Γεώργιος Πανταζίδης, συμμετέχει στη ζωή και στην πολιτιστική δράση στη Βήσσανη, τόσο με τη φωτογράφηση τόσων θεμάτων, αλλά και ως Χορηγός για τη δημιουργία της γνωστής Βιβλιοθήκης της Βήσσανης Το 1899, που αποτελεί πολιτισμική παρακαταθήκη του Πωγωνίου. Μετά το 1900 εγκαθίσταται στα Γιάννενα, όπου και αφήνει πολλά δείγματα και πειστήρια, της ζωής, των ανθρώπων και των μνημείων των παλιών Γιαννίνων. Το εργαστήριό του είναι στο σπίτι του, εκεί στη γωνία σήμερα των οδών Χαριλάου Τρικούπη και Οπλαρχηγού Πουτέτση απέναντι από την είσοδο του Επιμελητηρίου Ιωαννίνων. Το 1913 με την απελευθέρωση των Ιωαννίνων ο Αρχιστράτηγος Κωνσταντίνος και διάδοχος, επιθυμώντας να έχει αναμνήσεις της πόλεως και της περιοχής κάλεσε τον Γεώργιο Πανταζίδη και φωτογραφήθηκε σε πολλές στάσεις, με φόντο τα Γιάννενα, το Μπιζάνι, τον τάφο του Αλή πασά κ. ά.. θεωρώντας Τον ασφαλώς τον καλύτερο. Αργότερα όταν ο Κωνσταντίνος έγινε βασιλιάς απένειμε στον Πανταζίδη Τον τίτλο του «φωτογράφου της Αυλής», αναγνωρίζοντας έτσι την ικανότητα και την αξία του Πανταζίδη ως φωτογράφου, τίτλο που σε όλη την Ελλάδα έφεραν μόνο δυο-τρείς φωτογράφοι. Μέχρι το 1941, που πέθανε, ο Γ. Πανταζίδης δουλεύει, ενώ παράλληλα διδάσκει την τέχνη στον γιο του Αποστόλη ο οποίος ανοίγει το δικό του φωτογραφείο πάνω από το σημερινό ζαχαροπλαστείο “ΔΙΕΘΝΕΣ” στην πλατεία στα Γιάννενα. Στη «Φωνή του Πωγωνίου» του επίσης Βησσανιώτη εκδότη Χριστόφορου Σακελλάριου βρίσκουμε τη σχετική είδηση στο φύλλο 97 της 10ης Σεπτεμβρίου 1933: «Νέο φωτογραφείο εν Ιωαννίνοις. Ήρξατο λειτουργούν εν Ιωαννίνοις το καλλιτεχνικόν Φωτογραφείον του καλού μας φίλου κ. Αποστόλου Πανταζίδου εξασκηθέντος επί μακρόν εις την Σχολήν των Παρισίων, επί της οδού Γεωργίου Α ́ άνωθεν του Ξενοδοχείου Ίλιον Πάλλας. εργασία επιμελημένη και εγγυημένη, μεγεθύνσεις με επιτυχίαν. Οι Πωγωνήσιοι έχουν υποχρέωσιν να ενισχύσουν την ευγενή προσπάθειας του συμπατριώτου μας κ. Πανταζίδου». Πληροφορούμεθα λοιπόν από αυτήν την προβολή, ότι ο Απόστολος υιός του Γεωργίου Πανταζίδη έμαθε τη φωτογραφική τέχνη σε Σχολή της Γαλλίας και φθάνει και αυτός στην πατρίδα του τα Γιάννενα να ασκήσει και να συνεχίσει το επάγγελμα του πατέρα του. Αργότερα το 1952-53 ο Απόστολος φεύγει πάλι για το Παρίσι, σπουδάζει στη Σχολή Καλών Τεχνών και αφοσιώνεται πλέον στη ζωγραφική, παρουσιάζει τα έργα του σε εκθέσεις ομαδικές και ατομικές και κάνει έντονη την παρουσία στον καλλιτεχνικό χώρο του Παρισιού, ως Πανταζής πλέον. Ο Απόστολος Πανταζής γιός του Γεωργίου Πανταζίδη, απεβίωσε Το 1995 σε ηλικία 85 ετών.
Ο Γεώργιος Πανταζίδης άφησε ένα πλήθος φωτογραφιών, απόδειξη της αξιόλογης δουλειάς του και Τεχνικής τελειότητας. Σε πολλά σπίτια βρίσκει κανείς και σήμερα παλιές οικογενειακές φωτογραφίες, καθώς και σε έντυπα όπου δημοσιεύθηκαν τότε και μεταγενέστερα. Ένας μεγάλος αριθμός από κάρτποστάλ του Πανταζίδη κυκλοφορούσε επί πολλά χρόνια και ταξίδεψε σε όλο τον κόσμο στέλνοντας προσωπικά μηνύματα και διαφημίζοντας τα Γιάννενα.
Ένα μέρος από το αρχείο του Πανταζίδη περισυνέλεξε και διέσωσε ο αείμνηστος Κ. Φρόντζος πρόεδρος της Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών λίγο πριν κατεδαφιστεί το σπίτι του για να γίνει πολυκατοικία. Νωρίτερα κάποιοι άλλοι πρόλαβαν και πήραν ένα άλλο τμήμα του αρχείου. Είχα την τύχη να μου αναθέσει ο αείμνηστος Κώστας Φρόντζος, την φροντίδα καθαρισμού, ταξινόμησης κατά ενότητες, εκτύπωσης σε ειδικό θάλαμο που δημιουργήσαμε στο υπόγειο του μεγάρου της ΕΗΜ και την αρχειοθέτηση των φωτογραφιών σε φακέλους με τη συνεργασία της αείμνηστης μετέπειτα προέδρου της ΕΗΜ καθηγήτριας της ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Ελευθερίας Νικολαΐδου. Το τμήμα που βρίσκεται στην Ε.Η.Μ., περιλαμβάνει έναν μεγάλο αριθμό αρνητικών, κυρίως σε γυαλί, διαφόρων διαστάσεων και μερικά από τα σύνεργα του εργαστηρίου του. Ανάμεσα στα αρνητικά είναι και μερικά σε γυαλί διαστάσεων 18X24 και ένα 21Χ28, σπάνιο είδος και σημαντικό, που πρέπει να είναι από τις αρχές του 20ου αιώνα και ίσως λίγο νωρίτερα από το τέλος του 19ου αιώνα. Είναι μεγάλη η ποικιλία των θεμάτων και πλούσιο Το υλικό μίας πενηντάχρονης περιόδου, για τη ζωή και την ιστορία των Ιωαννίνων. Ένας σημαντικός αριθμός είναι θέματα από το Πωγώνι, από την περίοδο που είχε το εργαστήριο στη Βήσσανη, αλλά και μεταγενέστερα. Το υλικό αυτό για το Πωγώνι αποτελεί μία πηγή καταγραφής εικόνας και ιστορίας που ακόμη δεν μελετήθηκε. Το ίδιο επισημαίνεται και για όλο Το έργο του Γ. Πανταζίδη, Το οποίο μένει ακόμη αναξιοποίητο. Σε φωτογραφικό λεύκωμα του Γ. Πανταζίδη που βρίσκεται στην Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών υπάρχουν φωτογραφίες με ενδιαφέρουσες ενδυμασίες Πωγωνίου, Κουρέντων, Δρυϊνουπόλεως, Αργυροκάστρου, Μετσόβου, Μετζιτιέ (Κεφαλοβρύσου), Λιούντζης και ανδρικές και ποιμενικές. Επίσης τοπία και μνημεία από Ιωάννινα, Νησί, Ντραμπάτοβα, Μελέτ Μπαχτσέ, Φραγκάδες, Κάτω Ραβένια, Λίμνη, Κάστρο, Ζίτσα, Βίκος, Ρολόϊ Ιωαννίνων, Ζωσιμαία Σχολή, Μέμαλις, Μετζητιέ, Εορτή Ζίτσα, Σύνταγμα(τελετή), πανοραμική φωτογραφία Βήσσανης, Τσαραπλανά (Βασιλικό), Δωδώνη θέατρο, Χατζηκώστα, το μοναστήρι στους Αγιούς, Μοναστήρι στο Κεστοράτι, Εκκλησία του Σταυρού Λάμποβο, Άγιο Ιωάννη Βομπλού, Δρυμάδες, Δολό κλπ.Επίσης μιά φωτογραφία «Μυστική ορκωμοσία του Οθωμ. Συντάγματος». Ένα άλλο τμήμα του αρχείου Γ. Πανταζίδη βρισκόταν στα χέρια του παλαιού Γιαννιώτη φωτογράφου Χρ. Σουμαλεύρη στο οποίο περιλαμβάνονταν επίσης ένας αριθμός αρνητικών σε γυαλί, φωτογραφίες και φωτογραφικός εξοπλισμός μεταξύ των οποίων και μία φωτογραφική μηχανή με τρίποδα κατασκευής 1906 προελεύσεως Γαλλίας η οποία δέχονταν για εκτύπωση αρνητικά διαστάσεων 18X24. Επίσης μία φωτογραφική μηχανή KODAK (1910-1915), 6Χ9. Ένα σπάνιο υλικό, με αρνητικά σε γυαλί 13X18 σφραγισμένο ακόμη, προελεύσεως Γαλλίας της Εταιρίας LUMIERE. Η συλλογή του Σουμαλεύρη την οποία είχα την ευκαιρία να δώ και να μελετήσω με πρόσκληση του Χρήστου Σουμαλεύρη, από τον οποίο και ενημερώθηκα για το υλικό αυτό, περιλάμβανε περίπου 30 αρνητικά σε γυαλί 18X24 και 700 αρνητικά σε γυαλί 13X18 και μικρότερων διαστάσεων, με ποικίλα θέματα της ζωής των Ιωαννίνων, οικογενειακά, τοπία και κτίρια. Έχει σε σπάνια αρνητικά το παλιό Διοικητήριο προ της καταστροφής αλλά και φλεγόμενο. Τα δύο αυτά τμήματα του αρχείου Γ. Πανταζίδη, της ΕΗΜ και του Σουμαλεύρη, καλύπτουν σε θέματα μία περίοδο πενήντα χρόνων και είναι σημαντικά για τη ζωή και την ιστορία της πόλης των Ιωαννίνων και άλλων περιοχών. Πολλές φωτογραφίες, έργα του Γεωργίου Πανταζίδη βρίσκονται σε ιδιώτες, σαν οικογενειακές φωτογραφίες ή Τοπία και γεγονότα, μερικά από τα οποία περιλαμβάνονται σε αυτήν την έκδοση. Σχετικά με το έργο του Γ. Πανταζίδη, και τη συγκέντρωση φωτογραφιών που βρίσκονται διάσπαρτες σε ιδιώτες ως οικογενειακά κειμήλια, πρέπει να σημειωθεί ότι μία τέτοια συλλογή έχει γίνει από τον Βησσανιώτη Θ. Δάλμα, και οι οποίες δημοσιεύονται συχνά στην έκδοση «ΒΗΣΣΑΝΗ» της Αδελφότητας Βησσανιωτών.
Ο Γεώργιος Πανταζίδης, κατά την Τουρκοκρατία, πρόσφερε και εθνικές υπηρεσίες. Φωτογράφησε απόρρητα έγγραφα τα οποία υποκλέπτονταν από το Ηπειρωτικό Κομιτάτο, τα οποία διοχετεύονταν στην συνέχεια στην Αθήνα. Στον αυτονομιστικό αγώνα της Βορείου Ηπείρου, βρέθηκε εκεί και φωτογράφησε αρκετά θέματα, και πιθανολογείται ότι η γνωστή φωτογραφία στην Κολορτζή της ανακήρυξης της Αυτονομίας, με τη σημαία του αγώνα και τους δεσποτάδες, πρέπει να είναι δική του. Ο Γεώργιος Πανταζίδης δεν είναι μόνο ένας πρωτοπόρος φωτογράφος της Ηπείρου. Μέσα από τις φωτογραφίες, με τα τόσα θέματα, αναδεικνύεται σε έναν ιστορικό καταγραφέα. Για το Πωγώνι ιδιαίτερα, έχει καταγράψει και έχει αφήσει πολλά φωτογραφικά ντοκουμέντα των οποίων η μελέτη πλουτίζει πολλούς τομείς της ιστορικής και κοινωνικής έρευνας. Πολλά στοιχεία μπορούν να αντληθούν από τις φωτογραφίες του Γ. Πανταζίδη. Οι φωτογραφίες του Γ. Πανταζίδη αποτελούν μία πηγή «σημειώσεων» με στοιχεία ιστορίας και ζωής της εποχής που αποτύπωσε. Προσφέρει μαρτυρίες μεγάλης αξίας και παρέχει τεράστιες υπηρεσίες στους ιστορικούς και ερευνητές Πολλών κλάδων με ό,τι διατηρεί και θέτει στη διάθεσή τους. Για όσους θέλουν να «ταξιδεύσουν» στην εποχή του, τους δίνει μία ευκαιρία αναδρομής και επιστροφής, στο χρόνο που σταμάτησε στιγμιαία, και τον «κράτησε» με τη μηχανή του ανοικτό μέχρι σήμερα, αδιάψευστο πειστήριο και μία έγκυρη πηγή πληροφοριών. Για παράδειγμα, ο Γ. Πανταζίδης άφησε φωτογραφίες με θεατρικό θίασο στη Βήσσανη του 1904, ένα καρναβάλι στην τουρκοκρατούμενη Βήσσανη με τα φεσoφoρεμένα παιδιά, αλλά με τον εθνικό συμβολισμό στο άρμα με τους ναυτόπαιδες, ζιαφέτι στην Πωγωνιανή, ΤΟ Χωριό Μετζιτιές (Κεφαλόβρυσο) με καλύβες, πατριαρχικές οικογένειες, ενδυματολογικά στοιχεία μίας εποχής όπου φαίνονται η εισαγόμενη μόδα από τα μεγάλα κέντρα, αρχιτεκτονικές όψεις οι οποίες χάθηκαν, πανηγύρια, απόψεις Χωριών και άλλα. Ο Γεώργιος Πανταζίδης συμπληρώνει τις γραπτές και προφορικές μαρτυρίες και τις επιβεβαιώνει με την αδιάψευστη φωτογραφική αποτύπωση και απεικόνιση. Σε αυτό το πόνημα, που αποτελεί το πρώτο μέρος της προσπάθειας να παρουσιαστεί το έργο και η προσφορά του Γ. Πανταζίδη, καταχωρείται ένας αριθμός από Πωγωνήσια θέματα, αλλά και άλλα, πριν και μετά την απελευθέρωση, από τα Γιάννινα του μεσοπολέμου, με όσες πληροφορίες είναι γνωστές ή όσες πηγάζουν αυτονόητα από τα θέματα. Πολλές χρειάζονται μελέτη και αναγνώριση τόπων και προσώπων. Πρέπει να σημειωθεί ότι αρκετές ανήκουν στην περίοδο που ο Γεώργιος Πανταζίδης είχε το εργαστήριό του στη Βήσσανη, δηλαδή είναι από τις παλαιότερες φωτογραφίες, αν όχι οι μοναδικές, από Το τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα. Αλλά και μεταγενέστερες φωτογραφίες συμπληρώνουν εκείνη την εποχή. Φιλοδοξία μας είναι να ακολουθήσει και άλλη έκδοση με άλλο υλικό από το έργο του Γεώργιου Πανταζίδη, αλλά και άλλων Πωγωνήσιων φωτογράφων. Σε αρκετές φωτογραφίες τα εικονιζόμενα πρόσωπα και οι τόποι δεν είναι γνωστά. Σε μία έκθεση φωτογραφιών του Πανταζίδη που πραγματοποίησα στη Βήσσανη το 2003, με την ευκαιρία του Παγκόσμιου Παμπωγωνησιακού Συνεδρίου, παρά τις προσπάθειες δεν αναγνωρίστηκαν από τους επισκέπτες εικονιζόμενα πρόσωπα. Με την παρούσα έκδοση επαναφέρουμε την παράκληση για αναγνώριση προσώπων στις δημοσιευόμενες φωτογραφίες. Παραδίδοντας αυτό το πόνημα σε κυκλοφορία, στη σειρά της “Πωγωνήσιας Βιβλιοθήκης” προσθέτουμε ένα ακόμη υλικό καταγραφής της ιστορίας του τόπου, χρήσιμο για όσους θέλουν να γνωρίσουν μία άλλη εποχή του, αλλά και σε εκείνους οι οποίοι μελετούν και ερευνούν μία εποχή που έφυγε. Πριν κλείσω αυτό το εισαγωγικό σημείωμα, αισθάνομαι την υποχρέωση να ευχαριστήσω θερμά τον φίλο εκδότη και επιχειρηματία, συμπατριώτη από το Βασιλικό, κ. Κώστα Γκούμα για τη συμβολή και βοήθεια στην έκδοση αυτού του βιβλίου. Χωρίς την ουσιαστική συμπαράστασή του το ανά χείρας έντυπο δεν θα έβλεπε το φως της δημοσιότητας. Οφείλω επίσης να ευχαριστήσω τον φωτογράφο Μιχάλη Αναγνωστόπουλο για την πρώτη επεξεργασία του φωτογραφικού υλικού στα εργαστήριά του και τον γραφίστα Παντελή Γρ. Κωστούλα για την ηλεκτρονική επεξεργασία του βιβλίου. Τέλος, θερμές ευχαριστίες οφείλω στον συμπατριώτη καθηγητή της ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Απόστολο Γ. Παπαϊωάννου για τις εύστοχες υποδείξεις και για την καλοσύνη που είχε να προλογίσει την έκδοση.
Κων. Χρ. Κωστούλας
Ιωάννινα